Archetypen: hoe een begrip begrip in de weg kan staan

Op 16 juli  2025 publiceerde ik het artikel “Pleidooi voor ruime toepassing OpenEHR in zorgICT”. Dat was gebaseerd op de masterscriptie van Cassandra Bleuel waarin ze een aantal zorgICT-experts met kennis van OpenEHR bevroeg. Barrières belemmeren de verspreiding van OpenEHR, concluderen de experts.  Technologisch gezien staan de abstracte concepten van Open EHR en de steile leercurve het begrip en de acceptatie ervan enigszins in de weg. Het is even wennen aan de conceptuele kant. Maar als men door die “zure appel” heen is, heeft het veel voordelen. Eén van die conceptuele kanten is het werken met begrippen als  “archetypen” en “attributen”. Dat zijn op het eerste gezicht niet direct heldere term die daarom vragen om expliciete uitleg. Als je echter een muziekpartituur als metafoor voor een archetype gebruikt,  is het in één klap heel duidelijk

Archetype(1)

Het begrip “archetype” betekent letterlijk “oertype, oervorm, oerbeeld.” Al gauw dringen zich ook de achetypen op die de psychiater/psycholoog Jung definieerde.  Hij zag ze als universele, aangeboren beelden of patronen in het collectief onbewuste, die invloed hebben op onze gedachten, gevoelens en gedrag. Persoonlijk associeer ik archetypen direct aan de personages in de Bommel-strips van Marten Toonder. De karakters daarin zijn allemaal archetypen van maatschappelijke rollen. In het echte leven zullen ze altijd voorkomen als meng-gevallen, maar de archetypen van Toonder zijn dusdanig goed gekozen, dat iedereen er direct goed gelijkende voorbeelden van kan aanwijzen. Daarbij heeft Toonder op treffende wijze het karaktertype weten te koppelen aan een passende diersoort – dat wil zeggen: het standaardbeeld dat van die diersoort heerst. De goedmoedige beer(heer Bommel), de slimme poes(Tom Poes), de arrogante haan( markies de Cantecler), het alles vertrappelende nijlpaard(burgemeester Dickerdack), de pientere muis(journalist Alexander Pieps).

Archetype(2)

Een archetype in de openEHR context is een script dat medische data beschrijft. Het OpenEHR systeem kent geen strak gereguleerde data-definities zoals dat in klassieke data verwerkende software het geval is. Simpel gezegd, binnen OpenEHR komen data in een grote poel van data terecht, en het zijn de archetypen die de betekenis van de data beschrijven en beperken. Archetypen zijn bedoeld om machinaal (door computer) te lezen en te interpreteren. Om deze reden voldoen ze aan strenge regels, en hebben ze een eigen scripttaal (adl = archetype definition language). Een archetype bestaat uit enkele delen, die dus ieder een eigen geformaliseerde notatie hebben en ieder een eigen doel hebben.

Attributen

In de context van openEHR (een platform voor elektronische patiëntendossiers), verwijzen “archetype attributen” naar de specifieke eigenschappen of kenmerken die een concept of entiteit beschrijven binnen een klinisch domein. Deze attributen definiëren de gegevens die in een elektronisch patiëntendossier (EPD) moeten worden vastgelegd en hoe ze zijn gestructureerd. Ze zijn essentieel voor het waarborgen van consistentie, interoperabiliteit en validiteit van de gegevens in een openEHR-omgeving. Dat alles klinkt nogal ingewikkeld.

Muziekpartituur

Zodra je het begrip “archetype” ziet als een muziekpartituur zijn dingen veel duidelijker. Een muziekpartituur beschrijft volgens heel duidelijke regels -de scripttaal-, een melodie, ja hele symfonieën. In de partituur is sprake van het strak noteren van eenheden/data, de noten, op uniforme vijfregelige notenbalken. Kenmerken(attributen) van die noten: d.w.z. kort, lang, verhoogd of verlaagd kunnen in een partituur nauwkeurig aangegeven worden. Daarnaast kan de componist nog het attribuut “luidheid” aangeven. Dus men het hard/zacht etc moet spelen. Zonder die attributen is er geen consistente uitvoering van een muziekstuk mogelijk, kunnen muzikanten niet onderling samenwerken(interoperabiliteit) en is geen valide uitvoeringspraktijk mogelijk.

Helder

Zodra je de parallel ziet van een archetype met een muziekpartituur dan zijn de onderdelen beter te begrijpen. Partituren zorgen dat muziek over generaties wordt doorgegeven zonder wezenlijke veranderingen. Toepassing van archetypen in OpenEHR maakt ook de toegang tot zorgdata op uniforme wijze over langer tijd mogelijk.

W.J. Jongejan. 25 juli 2025

Afbeelding van Pusteblume0815 via Pixabay