Vonnis HONOS-zaak cruciaal t.a.v. AI-experimenten overheid

Op 23 april 2025 zal de Rechtbank Midden-Nederland uitspraak doen in de zaak van de coalitie Vertrouwen in de GGZ tegen de Nederlandse Zorgautoriteit(NZa). Dat gaat om de rechtmatigheid van het verzamelen van zeer privacygevoelige HONOS-data van 800.000 GGZ-cliënten. In de bodemprocedure kwam ook de rol van de Autoriteit Persoonsgegevens(AP) ter spraken. Die werd in eerste instantie bij de adviesaanvrage over de regeling voor GGZ en FZ om de tuin geleid waardoor ze niet zag dat de NZa heel veel gevoelige data ging opeisen voor wat je een AI-experiment kan noemen. Wakker geworden bevroeg de AP de NZa uitgebreid en had ze op 25 november 2022 grote reserves bij het ontwikkelen/ijken van het algoritme voor de zorgvraagtypering dat de NZa wilde uitvoeren met HONOS-data. Om vervolgens het per 14 december 2022 voor 1 jaar toe te staan. Met die toestemming creëerde de  AP met de NZa-handelswijze een gigantisch precedent.

Gigantisch precedent

De zorgvraagtypering die de NZa ontwikkelde moet men zien als één groot experiment om met dit instrument de bekostiging van de GGZ en de Forensische Zorg te kunnen regelen middels een algoritme. Zulks in plaats van het bestaande model op basis van DSM-diagnoses op hoofdgroepen. Recent kwam de ongeschiktheid van het algoritme voor dat doel nog expliciet ter sprake in de Adviescommissie Zorgvraagtypering. De AP fabriceerde door haar toestemming om de data voor 1 jaar te verzamelen en te verwerken een gigantisch precedent. Immers, als welk ministerie of zelfstandig bestuursorgaan ook een experiment wil opzetten om een algoritme te ontwikkelen/te ijken en stelt zeer gevoelige data van burgers op grote schaal daarvoor nodig te hebben, kan op het besluit van de AP t.a.v. de NZA over de HONOS-data terug gegrepen worden.

Horrorscenario 

Als de NZa niet door de rechtbank op 23 april 2025 teruggefloten wordt, opent het precedent tal van bizarre mogelijkheden voor andere ministeries of zelfstandige bestuursorganen. Stel dat het ministerie van Binnenlandse zaken met Artificial Intelligence(AI) ook een experiment wil opzetten door een algoritme te ontwikkelen/ijken met privacygevoelige gegevens van bijv. één miljoen Nederlanders dan zou dit op voorhand al door de AP gepermitteerd zijn. Zulks op basis van de uitspraak van 14 december 2022 van de AP over het handelen van de NZa. Dat is een horrorscenario in het kader van de privacy van burgers.

Gedraai AP(1)

De AP heeft in haar besluitvorming in de HONOS-kwestie heel wat gedraai laten zien. Op 7 oktober 2022 liet de AP aan de NZa nog per brief weten dat ze de verplichte aanlevering van HONOS-data niet rechtmatig achtte. Op 25 november 2022 liet de AP de NZa nog weten te twijfelen aan meerdere aspecten van het HONOS-experiment van de NZa. De AP vroeg zich toen nog af welke hoeveelheid data de NZa nog nodig moest te hebben om tot een aanvaardbaar  resultaat te komen. En de AP kon ook niet goed inschatten met hoeveel minder data het kon. Om dan vervolgens op 14 december 2022 met een brief te komen aan de NZa waarin ze stelt dat de opvraag rechtmatig is en de grote dataverzameling eenmalig voor een jaar toestaat.

Gedraai AP(2)

Het is niet uitgesloten dat aan die draai van de AP wat minsteriele massage van VWS is vooraf gegaan. Dat de AP zich met haar “goedkeuring” in een vreemd parket heeft gemanoeuvreerd blijkt als bij een wetsontwerp over de jeugdzorg ze opeens grote problemen heeft met de gedachte van VWS om de NZa grote hoeveelheden data van jeugdigen en ouders in een database te laten opslaan. Dat betreft het wetsontwerp Wet beschikbaarheid jeugdzorg. Je ziet hier dat eerdere besluitvorming de AP duidelijk in de weg zit.

Vonnis

Als de Rechtbank Midden-Nederland ondubbelzinnig in haar vonnis besluit dat de HONOS-dataverzameling onrechtmatig was en een evidente schending van de persoonlijke levenssfeer van individuen valt de mogelijkheid weg voor gelijksoortige AI-experimenten weg. Daarom is dit vonnis van groot belang voor de burgers, in ieder geval zeker voor hen die cliënt in de GGZ zijn.

W.J. Jongejan, 14 maart 2025

Afbeelding van Gerd Altmann via Pixabay 

N.B. Het vonnis zou eerst op 9 april 2025 uitgesproken worden. Is nu gewijzigd naar 23 april.